Μουσείο Ζακύνθου

Το Μουσείο Ζακύνθου (πλατεία Σολωμού) θεωρείται από πολλούς ιστορικούς της τέχνης ένα από τα σημαντικότερα της Ελλάδας, για ένα βασικό κυρίως λόγο: Μέσα από τα περίπου 600 εκθέματά του μπορεί κανείς να παρακολουθήσει πιο καθαρά απ’ ό,τι σε οποιοδήποτε άλλο μουσείο της χώρας το τελευταίο στάδιο εξέλιξης της μεταβυζαντινής ζωγραφικής, την περίοδο που ενσωμάτωνε στοιχεία της δυτικής τεχνοτροπίας και θεματογραφίας. Πόσο μάλλον που αυτό το στάδιο εξέλιξης σηματοδοτεί ταυτόχρονα την αφετηρία της νεοελληνικής τέχνης. Η πλουσιότερη συλλογή μεταβυζαντινής ζωγραφικής στην Ελλάδα –σύμφωνα με το δημιουργό του μουσείου βυζαντινολόγο Μανόλη Χατζηδάκη–, μαζί με δύο ολόκληρα ξυλόγλυπτα τέμπλα, αποτοιχισμένες αγιογραφίες και αρχιτεκτονικά μέλη ναών που καταστράφηκαν μετά το σεισμό του 1953, στεγάζονται από το 1960 σε ένα όμορφο νεοκλασικό κτίριο στην πλατεία Διονυσίου Σολωμού. Ο Μανόλης Χατζηδάκης, με τη βοήθεια των κατοίκων και μιας ομάδας ναυτών, κατόρθωσε, μετά το σεισμό, να σώσει από τα ερείπια του παλαιού μουσείου και των εκατό και πλέον σημαντικών εκκλησιών της Ζακύνθου το μεγαλύτερο αριθμό των εκθεμάτων που σας δίνεται η ευκαιρία να θαυμάσετε σήμερα. Τα εκθέματα αυτά είναι δείγματα του λαμπρού επτανησιακού πολιτισμού που αναπτύχθηκε από το 15ο έως το τέλος του 18ου αι. στα υπό βενετική κυριαρχία νησιά του Ιονίου, όπου κατέφευγαν καλλιτέχνες από όλη σχεδόν την υπόλοιπη τουρκοκρατούμενη τότε Ελλάδα. Μεγάλη ώθηση στην άνθηση αυτού του πολιτισμού έδωσε η μετανάστευση σημαντικών αγιογράφων από την Κρήτη, όταν το μεγάλο νησί έπεσε κι αυτό στα χέρια των Οθωμανών το 1669. Οι αγιογράφοι αυτοί ήταν οι τελευταίοι εκπρόσωποι της εκλεκτής Κρητικής Σχολής, που είχε αναπτυχθεί στη μεγαλόνησο μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης (1453), με σημαντικότερο κέντρο παραγωγής τον Χάνδακα (Candia, σημερινό Ηράκλειο). Στην πρώτη αίθουσα του μουσείου, δεξιά της εισόδου, θα έχετε την ευκαιρία να θαυμάσετε δύο εξαιρετικά ξυλόγλυπτα και επιχρυσωμένα τέμπλα του 17ου αι. Το πρώτο προέρχεται από το ναό του Παντοκράτορα και είναι έργο του Άγγελου Μοσκέτη. Οι ζωγραφισμένες με αυγοτέμπερα δεκατρείς εικόνες του δωδεκαόρτου, πλην μίας, αποδίδονται στο ζωγράφο Βίκτωρα. Τα σκουρόχρωμα πρόσωπα, η απόδοση του φυσικού περιβάλλοντος και η φωτεινότητα των τόνων που κυριαρχούν σε αυτές τις εικόνες φανερώνουν επίδραση από τα πρότυπα της Κρητικής Σχολής του 15ου αι. Από τις δεσποτικές εικόνες, η πρώτη από τα αριστερά προς τα δεξιά του τέμπλου, με την απεικόνιση της Μεταμόρφωσης, και η τρίτη, με τον Χριστό Μέγα Αρχιερέα, φέρουν την υπογραφή του ίδιου ζωγράφου, στον οποίο αποδίδονται επίσης η δεύτερη, της Παναγίας του Πάθους, και η τέταρτη, του Αγίου Ιωάννη του Πρόδρομου. Οι εικόνες των τριών θυρών του τέμπλου χρονολογούνται από τις αρχές του 18ου αι. Από αυτές η εικόνα αριστερά της ωραίας πύλης του Άγγελου με το Άγιον Μανδήλιον αποδίδεται στον Νικόλαο Καλλέργη. Στις έξι μικρές εικόνες των βημοθύρων του τέμπλου, οι οποίες ανήκουν επίσης στην ίδια εποχή, είναι εμφανείς οι αναγεννησιακές και φλαμανδικές επιδράσεις. Πάνω από τις εικόνες του δωδεκαόρτου, στην επίστεψη του τέμπλου, υπάρχει μια ξυλόγλυπτη κορνίζα με παραστάσεις κυνηγιού, ενώ πάνω από αυτή έξι ανάγλυφες γοργόνες υποβαστάζουν ισάριθμες εικόνες (λυπηρά). Το δεύτερο τέμπλο της αίθουσας είναι έργο του 1690 και προέρχεται από το ναό του Αγίου Δημητρίου του Κόλα. Οι εικόνες του δωδεκαόρτου είναι των αρχών του 18ου αι. Το τέμπλο αυτό είναι ιδιαίτερης σημασίας, αφ’ ενός γιατί απεικονίζει, για πρώτη και μοναδική φορά στην ορθόδοξη εικονογραφία, τρεις προσχισματικούς πάπες, τον Κλήμη, τον Σιλβέστρο και τον Λέοντα στις τρεις θύρες του (έργα του 1719), και αφ’ ετέρου για την εικόνα του Χριστού Παντοκράτορα, δεξιά της ωραίας πύλης, που υπογράφεται από το διασημότερο Κρητικό αγιογράφο του 16ου αι. Μιχαήλ Δαμασκηνό. Πολύ όμορφη είναι και η εικόνα αριστερά της ωραίας πύλης, με τη Θεοτόκο Οδηγήτρια, του πρώτου μισού του 16ου αι. Στην ίδια αίθουσα μπορείτε να δείτε επίσης τρεις σταυρούς τέμπλου από ισάριθμες εκκλησίες της Ζακύνθου, τρία βημόθυρα του 16ου αι. από το ναό της Παναγιάς Γαβαλούσας, σταυρούς λιτανείας και έναν Εσταυρωμένο λιτανείας, καθώς και ένα βημόθυρο με τον Άγιο Αντώνιο, το οποίο προέρχεται από το ναό του Αγίου Κωνσταντίνου των Κήπων και αποδίδεται στον Μιχαήλ Δαμασκηνό. Εκτίθενται, ακόμη, ένα σπάνιο ξυλόγλυπτο παγκάρι με τρία συρτάρια, καθώς και μερικά λίθινα ανάγλυφα αρχιτεκτονικά μέλη. Στην πρώτη αίθουσα του πρώτου ορόφου (Β) βρίσκονται τα υπόλοιπα εκθέματα της γλυπτοθήκης του μουσείου, τα οποία είναι κυρίως αρχιτεκτονικά μέλη από ναούς του 10ου-12ου αι. Εκτός από αυτά, εκτίθενται δύο μικρές επιτύμβιες στήλες των πρώτων χριστιανικών αιώνων και ένα από τα ελάχιστα αρχαιολογικά ευρήματα του νησιού, μια ανάγλυφη μαρμάρινη πλάκα του 2ου-3ου αι. π.Χ. Στην αίθουσα Βα θα έχετε την ευκαιρία να δείτε την αποτοιχισμένη αγιογράφηση του κατάγραφου καθολικού της Μονής του Αγίου Ανδρέα, που χτίστηκε στο Μεσοβούνι Βολιμών στα τέλη του 16ου αι. Αν και η τοιχογραφία στα Επτάνησα δεν έφτασε ποτέ το υψηλό επίπεδο των καλλιτεχνικών αναζητήσεων της φορητής εικόνας, αξίζει να παρατηρήσετε αυτό το εικονογραφικό σύνολο λαϊκής σχεδόν τεχνοτροπίας. Η έκθεση τοιχογραφιών συνεχίζεται στην αίθουσα Γ. Πολλές από αυτές ανακαλύφθηκαν κάτω από επικαλύψεις του 17ου και 18ου αι., ανάμεσα στα ερείπια των γκρεμισμένων εκκλησιών μετά το σεισμό του 1953. Προέρχονται από τους ναούς του Αγίου Γεωργίου των Καλογραιών, της Αγίας Άννας, της Παναγίας Πικριδιώτισσας και της Αγίας Αικατερίνης του Γρυπάρη. Από την αίθουσα Δ ξεκινά η έκθεση της σημαντικής συλλογής των μεταβυζαντινών φορητών εικόνων του μουσείου. Όπου και να στρέψετε το βλέμμα σας θα δείτε έξοχα δείγματα της Κρητικής Σχολής. Προσέξτε την εικόνα με τον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο, του Μιχαήλ Δαμασκηνού, που θεωρείται μία από τις ομορφότερες που φιλοτέχνησε αυτός ο μεγάλος Έλληνας ζωγράφος, καθώς και αυτήν της Θεοτόκου, του επίσης σημαντικού Κρητικού ζωγράφου Εμμανουήλ Τζάνε. Δείτε επίσης την εικόνα του Αγίου Γεωργίου με τις σκηνές από το βίο του, τη μεγάλη εικόνα του Αγίου Γεωργίου από τον ομώνυμο ναό, την εικόνα της Αγίας Άννας με την Παναγία και τον Χριστό, που αποδίδεται στο ζωγράφο Άγγελο, και αυτήν του Χριστού ένθρονου που φέρει την υπογραφή του ίδιου, την Παναγιά Γλυκοφιλούσα από το ναό του Αγίου Γερασίμου των Κήπων, του 15ου αι., και την πολύ όμορφη μεγάλη εικόνα της Ανάληψης. Από τις εικόνες του 17ου και 18ου αι. που εκτίθενται στην αίθουσα Ε, μέσω των οποίων γίνεται αντιληπτή η σταδιακή μεταμόρφωση της μεταβυζαντινής ζωγραφικής, ξεχωρίζουν, η καθεμία για διαφορετικούς λόγους, ορισμένες εικόνες που πρέπει να δείτε. Μεταξύ αυτών η εικόνα του Χριστού να κάθεται σε πολυτελή θρόνο στιλ μπαρόκ, του Ιωάννη Σεμπρικού, η επηρεασμένη από τον εικονογραφικό τύπο του Μιχαήλ Δαμασκηνού εικόνα της αποτομής της κεφαλής του Αγίου Ιωάννη του Πρόδρομου, η εικόνα του αγγέλου που κρατά τον πληγωμένο Χριστό, η οποία αποδίδεται στον Νικόλαο Καλλέργη, και αυτή του όρθιου ολόσωμου Χριστού, που φέρει την υπογραφή του ίδιου ζωγράφου, με τη χαρακτηριστική ακρίβεια στην ανατομική απόδοση των σωμάτων. Παρατηρήστε επίσης το καφέ χρώμα στο μανδύα και το χρυσό στα μαύρα φτερά στην εικόνα του Αγίου Ιωάννη, του ίδιου ζωγράφου, την εικόνα του διάπλου του Νείλου ποταμού, η οποία έχει ως πρότυπο φλαμανδικές χαλκογραφίες του 17ου αι., και αυτήν με τα εντυπωσιακά χρώματα που απεικονίζει τον προφήτη Ιωνά ενώ απειλείται από το θαλάσσιο κήτος. Στις δύο επόμενες αίθουσες (Ζ, Η) μπορείτε να δείτε μερικά πολύ αξιόλογα έργα ζωγραφικής της τελευταίας περιόδου του επτανησιακού πολιτισμού. Οι καλλιτέχνες του 18ου και 19ου αι., έχοντας αφομοιώσει τα μηνύματα του μανιερισμού, του μπαρόκ και της φλαμανδικής ζωγραφικής που δέχτηκαν από τη Δύση, δημιούργησαν τα τελευταία αξιόλογα δείγματα φορητών εικόνων. Σταδιακά, ύστερα από πολλούς αιώνες, η τεχνική της αυγοτέμπερας υποχωρεί προς χάριν της ελαιογραφίας. Παράλληλα, εγκαταλείπονται τα θρησκευτικά θέματα, ενώ είναι φανερή πλέον η προσπάθεια αποτύπωσης έντονων συναισθημάτων στα πρόσωπα. Είναι η αυγή της νεοελληνικής ζωγραφικής. Οι δύο σημαντικότεροι ζωγράφοι αυτής της περιόδου, ο Νικόλαος Κουτούζης (1741-1813) και ο Νικόλαος Καντούνης (1767-1834), αντιπροσωπεύονται εδώ με πολλά έργα τους. Στην αίθουσα Ζ αξίζει να δείτε τον Άγιο Πέτρο του ιερωμένου Νικολάου Κουτούζη, για τον οποίο λέγεται ότι μαθήτευσε στη Βενετία, στο εργαστήριο του Τιέπολο. Πολλοί μελετητές υποστηρίζουν ότι στο πρόσωπο του Αγίου Πέτρου διακρίνεται μία από τις πιο ολοκληρωμένες κατακτήσεις της επτανησιακής ζωγραφικής. Στην ίδια αίθουσα εκτίθενται και άλλες εικόνες του ζωγράφου, όπως η εικόνα με τον Άγιο Σπυρίδωνα και αυτή με την μορφή της Μαρίας του Κλωπά, από το ναό του Αγίου Γεωργίου του Πετρούτσου, ενώ στην αίθουσα Η μπορείτε να δείτε τις έξι εικόνες του που κοσμούσαν το ναό του Αγίου Σπυρίδωνα του Φλαμπουριάρη. Από αυτές ξεχωρίζει η Προσκύνηση των Ποιμένων, για την οποία λέγεται πως αποτελεί μερική αντιγραφή ενός τρίπτυχου έργου του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου που βρισκόταν εκείνη την εποχή στη Ζάκυνθο. Από τα έργα του Νικόλαου Καντούνη δείτε, στην αίθουσα Ζ, το Μυστικό Δείπνο, από το ναό των Αγίων Αναργύρων, την Αποκαθήλωση, που είναι αντίγραφο του γνωστού ομώνυμου πίνακα του Ρούμπενς, και τον Άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο ενώ στην αίθουσα Η, τον Ευαγγελιστή Ματθαίο, την Αποκαθήλωση και τον Ευαγγελιστή Ιωάννη. Και στις δύο αίθουσες υπάρχουν, μεταξύ άλλων έργων άγνωστων ζωγράφων, και πολλά έργα που έχουν αποδοθεί κατά καιρούς στον Νικόλαο Καντούνη ή στον Νικόλαο Κουτούζη και ορισμένα από αυτά και στους δύο. Στην αίθουσα Η και στην είσοδο του μουσείου εκτίθεται μία σειρά από δέκα εικόνες του 18ου αι., με πολύ φωτεινά χρώματα, οι οποίες, σύμφωνα με ορισμένους μελετητές, θυμίζουν Ραφαήλ ή και Μιχαήλ Άγγελο, και έχουν αποδοθεί κατά καιρούς στον Ιερώνυμο Πλακωτό, στον Νικόλαο Δοξαρά και στον Στέφανο Παξηγέτη ή Μπατζιγιέτη. Στην ίδια αίθουσα βρίσκεται και η εντυπωσιακή μακέτα της πόλης της Ζακύνθου όπως ήταν πριν από το σεισμό του 1953. Είναι έργο ζωής του Γιάννη Μάνεση, ο οποίος μελέτησε αεροφωτογραφίες, τοπογραφικά σχέδια, κάρτες, σκίτσα και φωτογραφίες, για να αποδώσει σε κλίμακα 1:500, όσο πιστότερα μπορούσε, τα 2.500 σπίτια, τις εκκλησίες, τους λόφους, το λιμάνι και όλα όσα συνέθεταν την κατεστραμμένη πόλη. Τέλος, στην είσοδο του μουσείου εκτίθεται και η μήκους 7,5 μ. περίπου και ύψους 80 εκ. αναπαράσταση της λιτανείας του λείψανου του Αγίου Χαραλάμπη. Είναι έργο του 1756, του Ιωάννη Κοράη, και προέρχεται από το στηθαίο του γυναικωνίτη του ναού του Αγίου Χαραλάμπη στο Ποτάμι. Σε αυτή την πολυπρόσωπη σύνθεση, το πρότυπο της οποίας ανάγεται στην πρώιμη Αναγέννηση του 15ου αι., έχουμε μια μοναδική εικόνα της ζακυνθινής κοινωνίας του 18ου αι., με τους κληρικούς, τους ευγενείς, τους στρατιωτικούς, τους αστούς και τους ποπολάρους, όπως ονομαζόταν ο απλός λαός στη Ζάκυνθο. Μερική άποψη της αίθουσας Ζ του Μουσείου Ζακύνθου με έργα των Νικόλαου Κουτούζη και Νικόλαου Καντούνη. Τοιχογραφίες από το καθολικό της μονής του Αγίου Ανδρέα στο Μεσοβούνι Βολιμών που εκτίθενται στο Μουσείο Ζακύνθου. «Ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος» του Μιχαήλ Δαμασκηνού (Μουσείο Ζακύνθου). «Θεοτόκος η Αμόλυντος» του Εμμανουήλ Τζάνε (Μουσείο Ζακύνθου). «O Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος» του Νικόλαου Καλλέργη (Μουσείο Ζακύνθου). «Ο Χριστός Μέγας Αρχιερεύς» του ζωγράφου Βίκτωρα (Μουσείο Ζακύνθου). «Η Αποκαθήλωση» του Νικόλαου Καντούνη (Μουσείο Ζακύνθου).